Erken Dijital Deneyim, 0-12 Yaş Arası Çocuk Beynini Nasıl Şekillendiriyor?

Giriş

Dijital cihazlar artık çocukların günlük yaşamının ayrılmaz bir parçası olarak görülmektedir. Bu bakımdan erken çocuklukta dijital deneyimlerin (ekran süresi, dijital oyun, internet kullanımı, eğitim uygulamaları vb.) beyin gelişimini nasıl etkilediği, hem eğitim hem nörobilim alanında kritik bir tartışma konusu hâline gelmiştir. Bununla birlikte, dijital deneyimlerin beyin yapısı ve işlevi üzerindeki doğrudan etkileri, nörogörüntüleme çalışmalarına dayalı olarak sistematik şekilde incelenmemiştir. Bu derleme, 2000-2023 yılları arasında yayımlanan ve 0-12 yaş grubunda dijital deneyim ile beyin gelişimi arasındaki ilişkileri nörogörüntüleme teknikleriyle inceleyen 33 özgün makaleyi analiz etmektedir.

Amaç

Çalışma, erken dijital deneyimin çocukların beyin yapısı ve işlevi üzerindeki etkilerini, kısa ve uzun vadeli sonuçlarını ve hangi beyin bölgelerinin dijital deneyimlere karşı özellikle hassas olduğunu sistematik biçimde özetlemeyi amaçlamaktadır.

Yöntem

Çalışma, kapsamlı derleme (scoping review) modeline göre beş aşamada yürütülmüş; araştırma sorularının belirlenmesi, ilgili çalışmaların taranması, seçilmesi, verilerin çıkarılması ve sentezlenmesi adımları izlenmiştir. Çalışmalar tablo ve tematik analiz ile özetlenmiş; bulgular fonksiyonel ve yapısal etki, etkilenen beyin bölgeleri ve süresine göre kategorize edilmiştir.

• Kaynak Taraması: 2000-2023 yılları arasında Google Scholar, Scopus, Web of Science, ProQuest, PubMed, EBSCO Host veri tabanlarında ve manuel yapılan referans kontrolleriyle toplam 2.621 çalışma taranmış; kriterlere uyan 33 makale incelemeye dâhil edilmiştir.
• Dâhil Etme Kriterleri: İncelemeye 0-12 yaş arası çocuklarla yürütülmüş, tam metin, özgün, hakemli, İngilizce yayımlanmış, dijital deneyim ile beyin yapısı/fonksiyonu ilişkisini nörogörüntüleme merkezli ele alan (MRI, fMRI, EEG, DTI, fNIRS, vb.) çalışmalar dâhil edilmiştir.

Temel Bulgular

• Dijital Deneyimin Çocuk Beyninde Yol Açtığı Pozitif ve Negatif Değişimler

İncelenen çalışmaların çoğunluğu, dijital deneyimin beyin işlevlerinde ve yapısında anlamlı değişikliklere yol açtığını göstermiştir. Fonksiyonel değişimler; dikkat, inhibisyon, yürütücü işlev, görsel-uzamsal beceriler, dil ve bilişsel kontrol alanlarında  hem güçlenme hem de zayıflama biçiminde ortaya çıkmaktadır.

• Pozitif etki örnekleri: Eğitsel video oyunları ve etkileşimli uygulamalar, frontal ve parietal loblarda işlevsel aktivasyonu artırarak problem çözme, dikkat ve karar verme becerilerini güçlendirebilmektedir.
• Negatif etki örnekleri: Aşırı ekran süresi, hızlı tempolu videolar ve pasif medya, özellikle prefrontal kortekste (PFC) inhibisyon ve dikkat mekanizmalarını zayıflatmakta; yürütücü işlevlerde gerilemeye yol açmaktadır.

• Fonksiyonel ve Yapısal Değişimlerin En Yoğun Olduğu Alan: Prefrontal Korteks ve Yürütücü İşlevler

Beş çalışma, özellikle prefrontal korteksin dijital deneyime karşı hassas olduğunu göstermektedir. Çocuklarda, uzun süreli ekran maruziyeti veya yoğun oyun kullanımı, PFC’de ve bağlantılı ağlarda inhibisyona neden olabilmekte; dikkat ve planlama gibi yürütücü işlevleri zayıflatabilmektedir. Ancak, etkileşimli ve yaratıcı içerikler (örneğin belirli dijital oyunlar) PFC işlevlerinde kısa vadede olumlu gelişmeler sağlayabilmektedir.

• Parietal, Temporal ve Oksipital Loblardaki Değişimler

Eğitim amaçlı uygulamaların, özellikle matematiksel ve görsel-uzamsal işlemlerde intraparietal sulkusun aktivasyonunu artırabildiği görülmüştür. Ancak, fazla ekran kullanımı görsel korteks ve temporal bölgelerde bağlantı kayıplarına neden olabilmektedir. Beyin bağlantı ağları ve entegrasyonunda (örneğin dil ağları, görsel ve motor ağlar) dijital deneyime bağlı olarak hem güçlenme hem zayıflama gözlemlenmiştir.

• Yapısal Etki: Beyin Beyaz ve Gri Madde Bütünlüğünde Dengesizlikler

DTI ve MRI çalışmaları yoğun video oyun, TV ve internet kullanımının, çocuklarda beyaz madde mikroyapısında bozulma, gri madde hacminde azalma ve bazı alt kortikal alanlarda genişleme gibi dengesiz gelişim örüntülerine yol açabildiğini göstermektedir. Özellikle, dil, yürütücü işlevler ve görsel işlemleme ile ilişkili alanlarda uzun vadeli yapısal etkiler gözlemlenmiştir.

• Etkiler Hem Kısa Vadeli Hem de Uzun Vadeli, Ancak Boylamsal Kanıtlar Sınırlı

Fonksiyonel etkiler (örneğin görev bazlı EEG değişimi ve anlık dikkat kaybı) çoğunlukla kısa vadede ortaya çıkarken, yapısal etkiler daha çok uzun vadeli maruziyetle belirginleşmektedir. Ancak, çoğu çalışma kesitsel olduğu için nedensel yorumda dikkatli olunmalıdır.

• Etkinin Yönü İçeriğe, Kullanım Süresine ve Maruziyet Tipine Bağlı

Eğitim ve problem çözme temelli oyunlar, kısa süreli beyin aktivasyonunu ve bazı yürütücü işlevleri destekleyebilir. Pasif veya hızlı tempolu içerikler ise, uzun süreli maruz kalındığında, beyinde entegrasyon kaybına, dikkat ve bilişsel kontrol mekanizmalarında bozulmaya yol açmaktadır. Düzenli ekran maruziyeti (örneğin günde birkaç saat) olan çocuklarda, yürütücü işlev ve inhibisyon süreçlerinde belirgin yavaşlama ve beyaz madde bütünlüğünde bozulma raporlanmıştır.

Sonuç

Bu kapsamlı derleme, erken yaşta dijital deneyimin çocuk beyin gelişimi üzerinde hem olumlu hem de olumsuz etkiler yaratabildiğini, özellikle de çocuklarda prefrontal korteks ve yürütücü işlevlerin dijital deneyime karşı oldukça hassas olduğunu göstermektedir. Dijital deneyim, beynin frontal, parietal, temporal ve oksipital lobları ile bağlantı ağlarında hem fonksiyonel hem yapısal değişimler oluşturabilmektedir. Kısa vadede belirginleşen işlevsel değişimlerin yanı sıra, uzun vadeli maruz kalma sonucunda, beyin yapısında ve bağlantı bütünlüğünde dengesizlikler ortaya çıkabilmektedir.

Bu bulgular, eğitimciler ve aileler için şunu açıkça ortaya koymaktadır: Çocukların dijital cihazlarla ilişkisi süreyle sınırlandırılmalı; içerik ve etkileşim niteliği özenle seçilmeli; ebeveyn gözetiminde aktif, problem çözme odaklı ve yaratıcı dijital aktiviteler desteklenmeli; pasif ve uzun süreli ekran maruziyetinden kaçınılmalıdır. Politika düzeyinde ise erken çocukluk döneminde dijital maruziyeti yönetecek, kanıta dayalı, pratik ve uygulanabilir dijital sağlık ve eğitim rehberleri geliştirilmelidir.

Kaynak: Wu, D., Dong, X., Liu, D., & Li, H. (2023). How Early Digital Experience Shapes Young Brains During 0-12 Years: A Scoping Review. Early Education and Development, 35(7), 1395–1431. https://doi.org/10.1080/10409289.2023.2278117