Ailede Kümülatif Sosyodemografik Riskler ve Okul Öncesi Çocuklarda Dil Becerilerinin Gelişimi: Evde Okuryazarlık Ortamının Aracı Rolü

Giriş

Okul öncesi çocuklarda güçlü dil becerileri, hem akademik başarı hem de sosyal uyum açısından belirleyicidir. Çocukların dil gelişimini etkileyen faktörler arasında, ailenin eğitim düzeyi, gelir seviyesi, ebeveynlerin yaşı, aile yapısı gibi sosyodemografik değişkenler öne çıkmaktadır. Özellikle birden fazla risk faktörüne aynı anda maruz kalan çocukların dil gelişiminde ciddi yetersizlikler görülebilmektedir. Bununla birlikte son yıllarda, evdeki okuryazarlık ortamı (evde kitap ve eğitsel materyal bulundurulması, ebeveynlerin çocukla birlikte kitap okuması ve dil etkinlikleri yapması gibi unsurlar) bu riskin etkisini azaltabilecek kilit bir koruyucu faktör olarak ele alınmaktadır.

Amaç

Bu çalışma, ailede kümülatif sosyodemografik risklerin (örneğin ebeveynlerin düşük eğitim ve gelir düzeyi, tek ebeveynlik, genç anne yaşı ve ailede sık taşınma vb.) çocukların dil becerileri üzerindeki etkisini ve bu ilişkide evdeki okuryazarlık ortamının aracı rolünü incelemeyi amaçlamıştır.

Yöntem

• Örneklem: Kanada’nın Fransızca konuşulan Quebec eyaletinde yaşayan okul olgunluğu açısından “riskli” olarak tanımlanan ve toplam 142 çocuk (ortalama yaş 4,8 yıl; %60’ı kız, %40’ı erkek) ve ailelerinden oluşmaktadır. Katılımcılar, üç aşamalı bir tarama ve onay süreciyle belirlenmiştir. İlk aşamada, ulusal okul olgunluğu taramasında riskli olarak saptanan bölgeler seçilmiştir. Ardından ebeveynlere çocuklarının okula geçişine dair endişelerini bildirmeleri için anket gönderilmiş; son aşamada, belirlenen riskli çocuklar, altı okul olgunluğu göstergesinin (ifade edici dil,  alıcı dil, sosyal beceriler, davranışsal uyum, duygusal uyum ve okul öncesi temel beceriler) en az üçünde düşük performans gösteriyorsa araştırmaya dâhil edilmiştir.
• Veri Toplama Süreci: Veri toplama üç ayrı zaman diliminde (dalga) gerçekleştirilmiştir.
• T1 (okul öncesi, 8 ay önce): Ailelerin sosyodemografik bilgileri (anne ve babanın eğitimi, aile geliri, aile yapısı, annenin yaşı, taşınma sayısı) ile çocukların başlangıç dil becerileri (alıcı ve ifade edici kelime dağarcığı, cümle tekrarı) ölçülmüştür.
• T2 (okul öncesi, 4 ay önce): Araştırmacılar, ailelere ev ziyareti yaparak evde okuryazarlık ortamının (home literacy environment, HLE) üç boyutunu değerlendirmiştir: 1. Ebeveynlerin okuryazarlık etkinliklerine katılım sıklığı (9 maddelik ebeveyn-araştırmacı görüşmesi), 2. Katılımın kalitesi (ebeveyn ve çocukla paylaşılan kitap okuma etkinliğinin video kaydı ve gözlemci puanlaması), 3. Evde eğitsel materyal varlığı (11 maddelik doğrudan gözlem). HLE ölçümlerinde, yarı yapılandırılmış görüşmeler, ev ortamı gözlemi ve video analizi birlikte kullanılmıştır.
• T3 (ana sınıfı sonu): Çocukların dil becerileri tekrar test edilmiştir (standart testler: Peabody Picture Vocabulary Test-Fransızca uyarlaması, ifade edici kelime testi, cümle tekrarı).

• Ölçümler:

• Kümülatif risk skoru: Anne-baba eğitimi, yıllık gelir, aile yapısı, annenin doğumdaki yaşı ve son 5 yıldaki taşınma sayısı dâhil olmak üzere altı değişkenin risk varlığı (1) veya yokluğu (0) olarak kodlanmasıyla toplam risk puanı (0-6 arası) oluşturulmuştur.

• Evde Okuryazarlık Ortamı: Yarı yapılandırılmış görüşmeler, kitap okuma etkinliği video analizi, doğrudan ev ziyareti ve gözlem neticesinde değerlendirilmiştir. 

• Dil Testleri: Alıcı ve ifade edici kelime dağarcığı, cümle tekrarlama (standartlaştırılmış testler) testleri kullanılmıştır.

• Analiz: Araştırmada önce betimleyici istatistikler ve korelasyon analizleri hesaplanmıştır. Ardından, yapısal eşitlik modellemesi kullanılarak kümülatif aile riski, HLE’nin üç bileşeni ve çocukların üç dil becerisi arasındaki doğrudan ve dolaylı ilişkiler (aracılık etkileri) test edilmiştir.

Temel Bulgular

• Daha yüksek kümülatif aile riski, evde daha düşük okuryazarlık ortamı ile ilişkilidir.  

Birden fazla sosyodemografik riske sahip ailelerde, ebeveynlerin çocuklarıyla birlikte okuryazarlık etkinliklerine katılım sıklığı daha düşüktür ve evde eğitsel materyaller (kitap, bulmaca, harfli oyunlar vb.) daha az bulunmaktadır.

• Evde eğitsel materyal varlığı, çocukların kelime hazinesini güçlendirmektedir. 

Evde kitap, bulmaca ve harfli oyuncak gibi öğrenme materyallerinin daha fazla olması, çocukların ifade edici kelime dağarcığı gelişimini olumlu yönde etkilemektedir.

• Ebeveyn katılımının kalitesi, alıcı kelime becerilerini artırıyor.  

Ebeveynlerin çocukla kitap okurken gösterdiği etkileşim kalitesi (örneğin soru sorma ve hikâyeye dâhil etme) çocukların dinlediğini anlama ve kelime bilgisi (alıcı kelime) gelişiminde doğrudan belirleyicidir.

• Kümülatif riskin dil gelişimine etkisi, evde okuryazarlık ortamı üzerinden dolaylıdır.  

Riskli ailelerde, risk faktörlerinin doğrudan değil, evde materyal eksikliği ve düşük ebeveyn katılımı üzerinden çocukların dil gelişimini olumsuz etkilediği bulunmuştur. Özellikle, evde eğitsel materyal eksikliği, sosyodemografik risk ile ifade edici kelime gelişimi arasındaki olumsuz ilişkinin temel aracısıdır.

• Farklı “evde okuryazarlık ortamı” bileşenleri, farklı dil becerilerini etkiliyor.  

Ebeveynin okuryazarlık etkinliklerine katılım sıklığı ve kalitesi, daha çok alıcı kelime ve cümle tekrarlamayı, materyal varlığı ise ifade edici kelime gelişimini etkilemektedir. Tek bir bileşene odaklanan müdahaleler yerine bütüncül yaklaşım önerilmektedir.

• Pratikte riskli çocuklar için ev ortamı müdahaleleri kritiktir.  

Özellikle okul olgunluğu açısından risk taşıyan çocuklarda, evde eğitsel materyal teminini artırmak ve ebeveynlere nitelikli kitap okuma becerisi kazandırmak, dil gelişimini desteklemede önemli bir kaldıraçtır.

Sonuç

Bu çalışma, ekonomik veya demografik risklerin çocukların dil gelişimini doğrudan değil, evdeki okuryazarlık ortamı üzerinden etkileyebildiğini göstermektedir. Sosyoekonomik açıdan riskli ailelerde, çocukların dil becerilerinin geliştirilmesi için en etkili yaklaşım olarak, evde kitap ve eğitsel materyal bulundurulmasını teşvik eden destek programlarının önemine dikkat çekilmiştir. İlgili destek programlarında ayrıca ebeveynlere okuma/dil etkinliği konusunda rehberlik sunulması önemli görülmüştür. Böylece, dezavantajlı çocukların akademik ve sosyal uyumlarının güçlendirilebileceği, dil gelişimindeki eşitsizliklerle mücadele edilebileceği vurgulanmıştır.

Kaynak: Laurent, A., Letarte, M. J., & Lemelin, J. P. (2025). Cumulative Family Sociodemographic Risk and Preschoolers’ Language Skills Development: The Mediating Role of the Home Literacy Environment. Early Education and Development, 1-20. https://doi.org/10.1080/10409289.2025.2559338