Ailenin Sosyoekonomik Düzeyi ile Çocuğun Yürütücü İşlevleri Arasındaki İlişki: Çocuk Rutinlerinin Aracı Rolü

Giriş

Yürütücü işlevler çocukların plan yapma, problem çözme ve davranışlarını düzenleme gibi becerilerinin temelini oluşturur ve okul olgunluğunun en önemli psikolojik göstergelerinden biri olarak kabul edilir. Erken çocukluk döneminde yürütücü işlevler, çevresel etkenlere özellikle duyarlıdır. Bunların başında ise ailenin sosyoekonomik düzeyi (SED) gelir. Daha yüksek SED’ye sahip ailelerde çocuklar genellikle daha fazla bilişsel uyaran, daha az ekonomik stres ve daha öngörülebilir bir aile ortamı bulur. Son araştırmalarda, aile SED’si ile çocukların yürütücü işlevleri arasındaki ilişkinin doğrudan olmayabileceği, bu ilişkide çocukların günlük rutinlerinin önemli bir aracı mekanizma olabileceği öne sürülmektedir. Ancak bugüne kadar, çocuk rutinlerinin bu ilişkiyi nasıl etkilediği, özellikle de Asya toplumları bağlamında, çok az incelenmiştir. Çalışma bu boşluğu doldurmayı hedeflemiştir.

Amaç

Bu çalışma, ailenin sosyoekonomik düzeyi ile çocukların yürütücü işlevleri arasındaki ilişkide çocuk rutinlerinin aracı rolünü incelemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, bu ilişkinin COVID-19 pandemisi ve okulların kapalı olduğu dönemde nasıl şekillendiği de dikkate alınmıştır.

Yöntem

Bu çalışma, Hong Kong’da pandemi sürecinde ilkokula geçiş aşamasındaki 5-6 yaş arası çocuklar ve anneleriyle yürütülen, kısa süreli boylamsal ve müdahale temelli bir araştırma projesinin alt çalışması olarak gerçekleştirilmiştir.

• Katılımcılar: Katılımcılar, altı farklı anaokulundan ve sosyal medya yoluyla ulaşılan toplam 183 çocuktan (ortalama yaş: 68,9 ay; %50,3’ü kız, %49,7’si erkek) ve annelerinden oluşmaktadır. Örneklem demografik olarak Hong Kong’un üst-orta gelir grubu ailelerini temsil etmektedir.
• Ölçümler:
• Aile SED’si: Aylık hane geliri ve annenin eğitim düzeyi ile ölçülmüştür.
• Çocuk Rutinleri: “Çocuk Rutinleri Envanteri” ile günlük yaşam ve ödev yapma rutinleri anneler tarafından değerlendirilmiştir. 
• Yürütücü İşlevler: Altı hafta arayla çevrim içi uygulanan üç bilişsel görev (Simon Says, Mr. Cucumber, Head-Toe-Knee-Shoulders) ile ölçülmüştür.

• Veri Toplama Süreci: Veri toplama iki ayrı zaman diliminde (dalga) gerçekleştirilmiştir.
• Birinci dalga (T1): Anneler, çevrim içi anket yoluyla aileye ilişkin demografik bilgileri (aylık hane geliri ve eğitim düzeyi) ve çocuklarının günlük yaşam ve ödev rutinlerine ilişkin değerlendirmeleri raporlamıştır.
• İkinci dalga (T2, T1’den altı hafta sonra): Çocuklar, Zoom üzerinden yürütülen çevrim içi değerlendirmeye katılmış ve üç farklı yürütücü işlev testine (Simon Says, Mr. Cucumber, Head-Toe-Knee-Shoulders) tabi tutulmuşlardır. Böylece hem aile SED’sine hem de çocuk performansına ilişkin veriler ardışık olarak toplanmıştır.

• İstatistiksel Analiz: Yapısal eşitlik modellemesi ile hem doğrudan hem de dolaylı (aracılık) ilişkiler test edilmiş; yaş, cinsiyet ve aile durumu gibi değişkenler kontrol edilmiştir.

Temel Bulgular

• Ailede daha yüksek sosyoekonomik düzey, daha düzenli çocuk rutinleri ile ilişkilidir. 

Araştırmada, gelir düzeyi ve anne eğitimi yüksek olan ailelerde çocukların günlük yaşamlarında daha tutarlı ve tekrar eden rutinlere sahip oldukları bulunmuştur. Tutarlı rutinlerin bulunması, düzenli yemek saatleri, ödev yapma ve uyku alışkanlıklarının daha sıkı takip edildiği anlamına gelmektedir.

• Düzenli rutinler, çocukların yürütücü işlevlerini güçlendiriyor. 

Evde düzenli rutini olan çocuklar, dikkat, öz düzenleme, yönergeye uyma ve problem çözme gibi yürütücü işlevlerde daha başarılı görülmüştür. Yani bir çocuğun günlük alışkanlıkları, onun sınıfta kurallara uyma ve yeni durumlara uyum sağlama kapasitesini desteklemektedir.

• Aile SED’sinin çocuk yürütücü işlevlerine doğrudan etkisi bulunmadı. 

Ailenin ekonomik ve eğitim düzeyinin, çocukların yürütücü işlevlerine (bilişsel esneklik, dikkat kontrolü vb.) tek başına anlamlı bir etkisi bulunmamıştır. Burada asıl önemli olan, ailenin çocuğa hangi ortamı ve alışkanlıkları sunduğudur.

• Ailenin SED’si düzenli rutinler aracılığıyla dolaylı olarak etkilidir.

Daha yüksek SED’ye sahip ailelerin çocuklarında düzenli rutinler daha sık görülmekte ve bu da çocukların yürütücü işlevlerinde dolaylı bir avantaj yaratmaktadır. Yani ekonomik avantaj, ancak düzenli aile rutiniyle bilişsel gelişime dönüşmektedir.

• Kısa vadeli (6 hafta) takipte, rutinlerin etkisi sınırlıdır. 

Çocukların başlangıçtaki yürütücü işlev düzeyi dikkate alındığında, altı haftalık süreçte aile rutinlerinin bu becerilerde anlamlı bir değişim sağlamadığı görülmüştür. Yani rutinlerin etkisi kısa vadede sınırlı olabilir, daha uzun süreli etkiler için farklı ailevi süreçlerin de rolü olabileceği düşünülmektedir.

• Kriz ve belirsizlik dönemlerinde rutinlerin önemi artıyor. 

Özellikle pandemi gibi olağanüstü dönemlerde ailede düzenin bozulması, çocukların öz düzenleme ve problem çözme becerilerini olumsuz etkileyebilmektedir. Bu durum, ailelerin rutin kurma kapasitesini desteklemenin, kriz anlarında çocuk gelişimi açısından daha kritik hâle geldiğini göstermektedir.

Sonuç

Bu çalışma, ailenin sosyoekonomik düzeyinin çocukların yürütücü işlevleri üzerindeki etkisini ve bu ilişkide ailedeki günlük rutinlerin aracı rolünü incelemiştir. Araştırma bulguları, ekonomik ve eğitimsel açıdan avantajlı ailelerde çocukların daha düzenli günlük rutinler geliştirdiğini ve bu rutinin, dikkat, öz düzenleme ve problem çözme gibi yürütücü işlevleri desteklediğini göstermiştir. Ancak aile SED’sinin çocukların bilişsel gelişimine doğrudan etkisi bulunmamış; bu ilişkinin dolaylı olarak, yani ailede sürdürülen rutinler yoluyla ortaya çıktığı anlaşılmıştır. Özellikle kısa vadeli takipte, rutinlerin yürütücü işlevlerde anlamlı değişim yaratması sınırlı olmasıyla birlikte, ev ortamında sağlanan düzenin çocuk gelişiminde koruyucu bir faktör olduğu vurgulanmıştır.

Bu bulgular, sosyoekonomik açıdan dezavantajlı aileler için, ailede düzenli günlük rutinler oluşturmayı hedefleyen destek programlarının önemine işaret etmektedir. Politikalar, ebeveynlere günlük alışkanlık kazandırma, ödev ve uyku saatlerini yapılandırma, çocuklarla düzenli iletişim kurma gibi pratik konularda rehberlik sunarak çocukların öz düzenleme ve okul başarısını artırabilir. Ayrıca, kriz ve belirsizlik dönemlerinde (örneğin pandemi ve afetler), ailedeki düzenin sürdürülmesine yönelik müdahaleler, çocukların psikolojik dayanıklılığı ve bilişsel gelişimi açısından kritik önemdedir.

Kaynak: Wu, X. Y., Lau, E. Y. H., & Zeng, X. Y. (2025). Family Socioeconomic Status and Child Executive Functions: Exploring the Mediating Role of Child Routines. Early Education and Development, 1-18. https://doi.org/10.1080/10409289.2025.2540655