Mesleki Özerklik, Ücretli Doğum İzni ve Annelerin Doğumdan Sonra İşe Dönüşü

Giriş

Kadınların doğumdan sonra işe dönüş süreçleri, sunulan imkânlar çerçevesinde değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur. Bu bağlamda, hem bireysel tercih hem de bu tercihin hayata geçirilmesini sağlayacak fırsatların dengesi belirleyici rol oynamaktadır. İş yerinde karar alma özgürlüğü ve esnekliği ile açıklanan “mesleki özerklik” ile annelerin ücretli doğum izni arasındaki ilişkiyi inceleyen bu çalışma, çocuk bakımı ve ücretli çalışma arasındaki gerilime odaklanmaktadır. Araştırma, ücretli iznin bulunmadığı durumlarda mesleki özerkliğin annelere gerekli güveni sağlayıp sağlamadığını değerlendirmekte; Amerika Birleşik Devletleri’nde kadınların istihdam süreçleri, çocuk bakımı ve bu iki alan arasındaki dengeyi anlamayı amaçlamaktadır.

Amaç

Bu çalışma, Amerika Birleşik Devletleri’nde ücretli doğum izni imkânlarının sınırlı olduğu bağlamda, annelerin doğum sonrası istihdama dönüş süreçlerinde mesleki özerkliğin nasıl bir rol oynadığını incelemektedir. Araştırma, ücretli izin bulunmadığında, annelerin iş ve çocuk bakımını dengeleme stratejilerinde mesleki özerkliğe ne ölçüde güvendiklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Böylece, doğum sürecinde resmî desteklerin yetersizliği karşısında mesleki özerkliğin, kadınların anneliğe geçiş ve iş gücüne katılım kararlarında nasıl belirleyici olabileceği ortaya konulmaktadır. 

Yöntem

Metodoloji

Bu çalışmada, ücretli doğum izni ile mesleki özerklik arasındaki etkileşimin annelerin doğum sonrası istihdama dönüş olasılığı üzerindeki etkisini incelemek amacıyla nicel bir araştırma tasarımı benimsenmiştir. Araştırma, 1997 Ulusal Gençlik Boylamsal Araştırması’ndan (The National Longitudinal Survey of Youth 1997, NLSY97) elde edilen verilerden oluşmaktadır. Araştırma, mesleki özerkliği önemli bir mesleki kaynak olarak kavramsallaştırmakta ve kaynak ikamesi teorisi çerçevesinde, ücretli iznin bulunmadığı durumlarda özerkliğin telafi edici bir mekanizma olarak işlev görebileceğini varsaymaktadır. Analizin ilk aşamasında, ücretli doğum izni ile mesleki özerklik etkileşiminin annelerin işe dönüş olasılığı üzerindeki etkisi, ikinci aşamasında ise işe dönüş zamanlamasının ücretli izin durumu ve özerklik düzeyine göre nasıl değiştiği incelenmektedir. Bu çalışmanın hipotezleri aşağıdaki gibidir:

Hipotez 1: Mesleki özerklik ile doğum sonrası 4 ay içinde işe dönüş olasılığı arasındaki pozitif ilişki, ücretli izin kullanan annelere kıyasla ücretli izin kullanmayan annelerde daha güçlü olacaktır.

Hipotez 2: Daha yüksek mesleki özerklik, tüm annelerin işe daha hızlı dönmesini kolaylaştırır; ancak bunun ne zaman etkili olacağı, ücretli izin kullanımına bağlı olarak farklılık gösterir.

Veri Toplama 

Bu çalışmada kullanılan veriler, 1980-1984 doğumlu kadınlardan oluşan ve ulusal olarak temsili NLSY97 örnekleminden alınmıştır. Katılımcılara 1997’den 2011’e kadar yıllık, sonrasında ise iki yılda bir anket uygulanmıştır. Araştırmada, doğum yapan 1.813 anneden elde edilen kesitsel veriler kullanılmıştır. İlk olarak, doğumdan sonraki 4 ay içinde işe dönüş durumlarını incelemek için lojistik modellerden yararlanılmıştır. Daha sonra, doğumdan sonraki 12 ayı kapsayan uzunlamasına verilerle annelerin işe dönüş zamanları kişi-ay düzeyinde analiz edilmiş ve toplamda 7.854 gözlem birimi elde edilmiştir.

Veri Analizi

Analizlerde iki temel model kullanılmıştır. Birincisi, annelerin doğumdan sonraki 4 ay içinde işe dönüş olasılığını, mesleki özerklik ve ücretli doğum izni kullanımına göre inceleyen lojistik regresyon modelidir. İkincisi ise mesleki özerklik ile doğum sonrası işe dönüş zamanlaması arasındaki ilişkiyi değerlendiren lojistik regresyon ile ayrık zamanlı hazard modeli kullanılmıştır.

Bulgular

• Özerklik durumu ücretli iznin kullanımına göre değişmektedir. 

Mesleki özerklik düzeylerinin meslekler arasında belirgin farklılıklar gösterdiği görülmektedir. NLSY97 örnekleminde yüksek özerkliğe sahip yaygın meslekler arasında finans yöneticileri, hemşireler ve öğretmenler yer alırken, garsonlar ve kasiyerler en düşük özerklik seviyelerine sahiptir. Ücretli izin alanların, almayanlara göre daha yüksek özerklik seviyesine sahip oldukları görülmüştür. 

• Ücretli doğum izni kullanan ve kullanmayan annelerin bireysel, ailevi ve istihdamla ilgili özellikleri farklılaşmaktadır. 

Doğum sonrası ücretli izin kullanan annelerin, kullanmayanlara göre daha avantajlı oldukları belirtilmiştir. Buna göre, izin kullanan annelerin daha yüksek eğitim düzeyine sahip oldukları, evli veya birlikte yaşama olasılıklarının daha yüksek olduğu, ilk çocuklarını daha geç doğurdukları, doğum yapmadan önce tam zamanlı çalışma olasılıklarının iki kat fazla olduğu ifade edilmiştir. 

• Doğumdan sonra işe dönüş ücretli izin kullanma durumuna göre değişmektedir. 

Ulaşılan bir diğer bulgu da ücretli doğum izni kullanan annelerin neredeyse tamamının doğum sonrası 1 yıl içinde işe dönmüş olduğudur. Ücretli izin kullanmayan annelerin de %76’sının 1 yıl içinde işe döndüğü, ancak yalnızca %60’ının aynı işverene geri döndüğü ifade edilmiştir. Bununla birlikte ücretli izin kullananların daha yüksek oranda önceki işlerine geri döndükleri belirtilmiştir. 

• Mesleki özerklik ve işe dönüş olasılığı arasında pozitif ilişki bulunmaktadır.

Analizler, mesleki özerkliğin ilk doğumdan sonraki 4 ay içinde işe dönüş olasılığıyla pozitif ilişkili olduğunu göstermiştir; diğer koşullar sabitken, daha yüksek özerkliğin annelerin erken işe dönüş olasılığını artırdığı ifade edilmiştir. 

• Ücretli doğum izni işe dönüş olasılığını artırmıştır. 

Analizler, özerklik ile işe dönüş olasılığı arasındaki pozitif ilişkinin, ücretli doğum izni dikkate alındığında da değişmediğini göstermiştir. Ücretli izin kullanımı, doğum sonrası 4 ay içinde işe dönüş olasılığını %20’den fazla artırmıştır. 

Ücretli doğum izni kullanan annelerde işe dönüş olasılığı özerklik seviyesinden bağımsız olarak yüksek kalırken, izin kullanmayan annelerde ise özerklik arttıkça işe dönüş olasılığı yükselmiştir. Böylece özerklik, ücretli izin olmadığında kadınların iş ve çocuk bakımı arasındaki dengeyi sağlamasında önemli bir faktör olarak değerlendirilmiştir. 

• İşe dönüş zamanlaması doğumdan sonraki ilk 5 ayda belirgindir.

Ücretli izin kullanan ve kullanmayan anneler arasındaki işe dönüş farkı doğumdan sonraki ilk 5 ayda belirgindir. İzin kullanmayan annelerde 1 ay sonra işe dönüş olasılığı en yüksekken, izin kullananlarda bu olasılık 4. ayda zirveye ulaşmıştır. 

• Ücretli doğum izni annelerin işe dönüş zamanını etkilemektedir. 

Ücretli doğum izni almayan anneler, özerklik seviyelerinden bağımsız olarak ilk ayda işe dönüş riski en yüksek olan grup olurken, 2. ve 3. aylarda yüksek özerkliğin erken işe dönüş olasılığını önemli ölçüde artırdığı ifade edilmiştir. Annelerin işlerine geri dönme ihtimali 4. aydan itibaren özerklik düzeyine göre değişmeye başlamış ve 5. aydan sonra bu fark istatistiksel olarak anlamlı hâle gelmiştir. Düşük özerkliğe sahip annelerin sonraki aylarda işe döndükleri ama zamanla işe dönüş ihtimallerinin azaldığı ve yüksek özerkliğe sahip annelerin ise daha uzun süre boyunca yüksek düzeyde işe dönüş eğilimini korudukları sonucuna ulaşılmıştır.

Sonuç

Çalışma, mesleki özerkliğin annelerin işe dönüşünü hızlandırmada kritik bir kaynak olduğunu göstermektedir. Özellikle ücretli doğum izni olmayan annelerin, yüksek özerkliğe sahip olduklarında ilk birkaç ay içinde işe dönüş olasılığı daha yüksektir. Ücretli izin kullanan annelerde ise özerklik, izin süresi bittikten sonra işe dönüşü kısaltmaktadır. Özerklik, annelere iş ve çocuk bakım sorumluluklarını dengeli bir şekilde yönetme fırsatı sunmaktadır. Bulgular, kaynak ikamesi hipotezini desteklemekte ve mesleki özerkliğin, doğum sonrası kariyer molalarının olumsuz etkilerini azaltmada yardımcı olduğunu ortaya koymaktadır. 

Kaynak: Portier, C. (2025). Occupational autonomy, paid maternity leave, and mothers’ return to work after childbirth. Journal of Marriage and Family, 87(4), 1571-1595. https://doi.org/10.1111/jomf.13089