Öğrencilerin Öğretmen Kaynaklı Zorbalık Deneyimleri: Boylamsal Belirleyiciler ve Sonuçlar

Öğretmenler zaman zaman farkında olarak  ya da olmayarak öğrencilerine zorbalık  yapabilmektedir. Öğretmen tarafından  uygulanan zorbalık, öğrenciler üzerinde  önemli psikososyal ve akademik etkiler  yaratmasına rağmen bu konu boylamsal  olarak yeterince araştırılmamıştır. Bu  tür zorbalık, öğretmenin gücünü kötüye  kullanarak öğrenciyi tekrarlayan ve kasıtlı  biçimde küçük düşürmesi, aşağılaması ya  da incitmesiyle tanımlanır. Bu davranışlara,  hem öğrencinin bireysel özellikleri (sosyal  ve akademik zorluklar) hem de destekleyici  ilişkilerin eksikliği ve olumsuz okul iklimi  sebep olabilmektedir. Önceki çalışmalar,  öğretmen zorbalığı ile akran zorbalığı,  düşük akademik başarı ve zayıf psikolojik  iyi oluş arasında eş zamanlı ilişkiler göstermiştir; ancak neden-sonuç ilişkileri  net değildir. Bu çalışma, sosyoekolojik  gelişim teorisinden (Bronfenbrenner,  1979) hareketle bireysel, ilişkisel ve okul  düzeyinde risk ve koruyucu faktörleri  boylamsal olarak incelemektedir. Üç  dalga hâlinde, iki yıllık bir süre boyunca  toplanan veriler kullanılarak öğretmen  zorbalığının hem öncülleri hem de sonuçları  incelenmiştir. 

AMAÇ 

Bu araştırmanın amacı, öğrencilerin  sosyal ve akademik karakteristiklerinin,  akran ve yetişkin desteğinin ve okul  ortamının zaman içinde (boylamsal olarak)  öğretmen zorbalığını artırıp artırmadığını,  aynı zamanda bu faktörlerin zorbalıktan  etkilenip etkilenmediğini incelemektir. Başka bir deyişle çalışma, bu faktörlerin  öğretmen zorbalığı için risk oluşturup oluşturmadığını ya da zorbalığın bir sonucu  olarak zamanla değişip değişmediğini ortaya koymayı hedeflemektedir.

YÖNTEM 

Araştırma, üç dalga hâlinde toplanan  boylamsal nicel verilerle yürütülmüştür.  Araştırmaya, 2014-2016 yılları arasında  Avusturya’da 13 mesleki ortaokul ve 5  kontrol okulundan öğrenciler katılmıştır.  Veriler çevrim içi anketlerle toplanmış, üç  zaman noktasında (7. sınıf başı, 7. sınıf  sonu, 8. sınıf sonu) aynı katılımcılarla ölçüm  yapılmıştır.

• Katılımcılar: Katılımcılar 37 sınıf  ve 18 okuldan gelmiştir. Toplam  630 öğrenci (315’i erkek, 315’i kız)  araştırmaya katılmıştır. Katılımcıların  yaş ortalaması 12,52’dir (SD = 0,67).  %78,8’i göçmen olmayan, %6,8’i  birinci nesil göçmen, %14,3’ü ikinci  nesil göçmendir. Katılımcıların  %83,6’sı Almanca konuşmaktadır  ve %79,5’i Katolik mezhebine mensuptur.  
• Ölçüm Yöntemleri: Tüm ölçekler  1 (asla) ile 5 (her zaman) arasında  derecelendirilmiştir. 

• - Demografik Bilgiler: Yaş, cinsiyet,  doğum yeri, dil, din ve ebeveyn  
• doğum yeri. 
• - Akran Zorbalığı ve Mağduriyeti:  10 maddelik ölçek, 5’li Likert, α =  0,89-0,92. 
• - Öğretmen Zorbalığı: Tek bir genel  soru ile ölçüm (“Bir öğretmen tarafından ne sıklıkla kasıtlı olarak  incitildiniz?”), 5’li Likert. 
• - Okul Motivasyonu: 3 madde, α =  0,67-0,71. 
• - Öğrenme İlgisi: 4 madde, α = 0,73- 0,75. 
• - Olumlu Akran İlişkileri: 6 madde, α  = 0,78-0,82. 
• - Yetişkin Desteği: 6 madde, α =  0,72-0,77. 
• - Sınıf İklimi: 3 madde, α = 0,79- 0,87. 
• - Okul Aidiyeti: 4 madde, α = 0,66- 0,72. 

TEMEL BULGULAR 

• Öğrencilerle İlgili Faktörler

• Cinsiyet Farkı: Erkek öğrenciler, 7.  sınıfın başından 8. sınıfın sonuna  kadar geçen süre boyunca öğretmenler tarafından daha fazla zorbalığa maruz kaldıklarını  belirtmiştir. Kız öğrencilerde bu oran  daha düşüktür.
• Göçmenlik Durumu: Öğrencilerin  göçmen olup olmaması, öğretmenler tarafından zorbalığa maruz kalma  olasılıklarını değiştirmemiştir.  
• Akran Zorbalığıyla Bağlantı: Öğretmen zorbalığıyla akran zorbalığı  arasında güçlü bir ilişki vardır. Yani,  akranlarından zorbalık gören veya  başkalarına zorbalık yapan öğrenciler,  öğretmenler tarafından daha sık  zorbalığa maruz kalmaktadır. Ancak  bu durum geleceğe dönük bir etki  yaratmamaktadır. Başka bir deyişle,  bir dönemde yaşanan akran zorbalığı  bir sonraki dönemde öğretmen zorbalığını artırmamaktadır (tam tersi  de geçerlidir).  
• Akademik Özellikler: Derslere  karşı ilgisi ve motivasyonu düşük  olan öğrenciler, 7. sınıfta öğretmen  zorbalığına daha fazla maruz  kalmıştır. Ancak bu etki 8. sınıfta  aynı şekilde devam etmemiştir. Bununla birlikte, öğretmen zorbalığı  öğrencilerin motivasyonunu veya ilgisini azaltmamıştır; düşük  akademik motivasyon öğretmen zorbalığının öncülü olmuştur, ancak  sonucu değildir. 

• Koruyucu İlişkiler

• Akran Desteği: Öğrencilerin sınıfta  iyi arkadaşlık ilişkilerine sahip olması  ve sosyal olarak kabul görmesi, öğretmen zorbalığına uğrama ihtimalini azaltmıştır. Bu etki özellikle  7. sınıf boyunca belirgindir. Bu durum,  8. sınıfta boylamsal olarak anlamlı  olmasa da tüm ölçüm noktalarında  eş zamanlı koruyucu bir ilişki gözlenmiştir. 
• Yetişkin Desteği: Öğrenciler çevrelerinde kendilerini destekleyen  yetişkinler (örneğin okulda öğretmenler, rehberlik servisi ya da  aile bireyleri) olduğunda öğretmen  zorbalığına daha az maruz kalmıştır.  Düşük yetişkin desteği ise hem 7.sınıfta hem de 8. sınıfta risk oluşturmuştur. Ayrıca, öğretmen zorbalığı yaşayan öğrencilerde zamanla yetişkin desteğinin azaldığı  da görülmüştür. Bu durum karşılıklı  bir etkileşime işaret etmektedir. Yetişkin desteği, akran zorbalığıyla da  ters yönde ilişkilidir; destek arttıkça  zorbalık azalmaktadır. 

• Okul Ortamı 

• Sınıf İklimi: Sınıf ortamı destekleyici  ve olumlu olduğunda öğretmen zorbalığı daha az görülmüştür. Sınıf ortamı gergin veya olumsuz  olduğunda ise hem öğretmen zorbalığı hem de akran zorbalığı artmıştır. Ayrıca, akran zorbalığının  artması, sınıf ortamının daha olumsuz algılanmasına da yol açmıştır. Bu durumun karşılıklı bir ilişki  oluşturduğu görülmektedir. 
• Okula Aidiyet Duygusu: Okula bağlılık  ve aidiyet hissetmeyen öğrenciler,  öğretmen zorbalığı yaşadıklarını daha  sık bildirmiştir. Okula aidiyet duygusu  güçlü olan öğrencilerde ise öğretmen  zorbalığı daha düşük düzeydedir.

SONUÇ 

Araştırma, öğretmen zorbalığının yalnızca  bireysel öğrenci özelliklerinden değil,  ilişkisel ve okul temelli faktörlerden de  etkilenen çok boyutlu bir olgu olduğunu  ortaya koymuştur. Bulgular, özellikle  erkek öğrencilerin öğretmen zorbalığına  daha fazla maruz kaldığını, buna karşın  göçmen olup olmamanın bir fark  yaratmadığını göstermiştir. Ayrıca, düşük  okul motivasyonu ve öğrenme ilgisi gibi  akademik faktörlerin, özellikle 7. sınıf  döneminde öğretmen zorbalığı riskini  artırdığı belirlenmiştir.  Öğrencilerin sosyal çevresi de bu süreçte  önemli bir rol oynamaktadır. Güçlü akran  ilişkileri, öğretmen zorbalığına karşı  koruyucu bir etki yaratırken yetişkin  desteğinin düşük olması, hem 7. hem 8.  sınıf dönemlerinde öğretmen zorbalığı  için risk faktörü oluşturmuştur. Dahası,  öğretmen zorbalığı yaşayan öğrencilerde  yetişkin desteğinin zamanla azaldığı  gözlemlenmiştir; bu da karşılıklı bir  etkileşime işaret etmektedir.  Okul ortamına ilişkin değişkenler  ise öğretmen zorbalığının güçlü belirleyicilerinden biridir. Olumsuz sınıf  iklimi ve düşük okul aidiyeti, öğretmen  zorbalığını hem öngören hem de onunla  eş zamanlı biçimde ilişkili olan faktörlerdir.  Ayrıca, sınıf iklimi ile akran zorbalığı  arasındaki çift yönlü ilişki, okul ortamının bu tür olumsuz davranışların oluşumunda  merkezî bir rol oynadığını göstermektedir. Genel olarak bu sonuçlar, öğretmen  zorbalığının önlenmesinde yalnızca bireysel  öğrenci özelliklerine odaklanmanın yetersiz  olduğunu, bunun yerine okulun sosyal  yapısına, ilişkisel destek ağlarına ve iklimine  odaklanılması gerektiğini göstermektedir.  Bu nedenle, öğretmen zorbalığıyla mücadelede okul iklimini güçlendiren  uygulamalar, öğrenciler için güvenli  destek mekanizmaları ve öğretmenlerin  farkındalığını artıran hizmet içi eğitim  programları büyük önem taşımaktadır.  Ayrıca, öğretmen zorbalığı konusunun  öğretmen yetiştirme ve mesleki gelişim  programlarının ayrı bir bileşeni olarak ele  alınması önerilmektedir.

Kaynak: Strohmeier, D., Trach, J., Chávez, D., & D’Urso, G. (2024). Students as victims of bullying by teachers:
Longitudinal antecedents and consequences. Social Psychology of Education, 27(6), 2967-2990. https://doi.
org/10.1007/s11218-024-09931-1