Ergenlikte Bağımlılıklar ve Riskli Davranışlar: Sistematik Bir İnceleme ve Nitel Analiz

Ergenler arasında madde bağımlılığı ve davranışsal bağımlılıklar, fiziksel, zihinsel ve sosyal gelişimi etkileyen ve giderek artan bir halk sağlığı sorunu hâline gelmiştir. Çalışma bu konu bağlamında en sık kullanılan maddeleri ve yaygın bağımlılık davranışlarını incelemiştir. Bu sistematik inceleme, nörobiyolojik, psikolojik ve sosyal özellikler bakımından ortak özellikler taşıyan bu iki bağımlılık türünü birlikte incelemeyi önemli görmüştür. 

Amaç

Bu sistematik inceleme, ergenler arasında psikoaktif madde kullanımı ve diğer bağımlılık davranışlarına dair güncel bilgileri derlemeyi, bu davranışları önlemeye veya azaltmaya yönelik programlar için temel oluşturmayı amaçlamaktadır.

Yöntem

• Metodoloji

Bu sistematik incelemede, “PRISMA” metodolojisini kullanılarak bir literatür taraması gerçekleştirilmiştir. Tarama sürecinde hem İspanyolca hem de İngilizce terimler kullanılmıştır. 

• Veri Toplama

Çalışmada, ERIC, Psicodoc, PsycINFO ve Scopus veri tabanları aracılığıyla arama gerçekleştirilmiştir. Aramalar sırasında 2018’den Nisan 2023 tarihine kadar bir filtreleme yapılmıştır. Bununla birlikte, dâhil etme ve hariç tutma kriterleri uygulanmıştır. Dâhil etme kriterlerine göre, örneklemin yaş aralığı 12-17 olmalı ve ergenlik dönemindeki bağımlılık davranışlarını belirlemek için gerekli verileri sağlamalıdır. Hariç tutma kriterleri ise madde kullanımı ve dijital bağımlılıklarla ilgili olmayan diğer problemli davranışları analiz etmesi, bağımlılık davranışlarından bahseden ancak sonuçların bu davranışları anlamada önemli katkı sağlamaması ve 12 yaşından küçük veya 17 yaşından büyük örneklem içermesi şeklindedir. Taramalar ve elemeler sonucunda 41 araştırma incelemeye dâhil edilmiştir. 

• Veri Analizi

Bu çalışmada, ATLAS.ti Web (sürüm 3.15.0; ATLAS.ti Scientific Software Development GmbH, 2022)  kullanılarak nitel analiz yapılmış ve her bağımlılık türüyle ilgili detaylı bilgiler elde edilmiştir. 

Bulgular

Bu çalışmaya dâhil edilen 41 çalışma, 15 farklı ülkede yürütülmüştür. Bunlar; İspanya (n = 15), ABD, (n = 7) Brezilya (n = 3), Güney Kore (n = 2), İtalya (n = 2), Türkiye (n = 2), Avustralya (n = 2) ve Arjantin, İsviçre, Kolombiya, Çin, Tunus, Almanya, Slovenya ve Meksika’da birer çalışmadan oluşmaktadır. Bu çalışmalardan elde edilen bulgular şu şekilde özetlenebilir: 

1. En Sık İncelenen Bağımlılık Alanları 

   İncelenen çalışmalarda en sık araştırılan bağımlılıklar sırasıyla şunlardır: alkol kullanımı (n = 18), tütün kullanımı (n = 11), esrar kullanımı (n = 10), problemli internet kullanımı (n = 8), kumar (n = 7), video oyunları (n = 6) ve problemli akıllı telefon kullanımı (n = 5).

2. Madde Bağımlılıkları 

   Bu sistematik inceleme sonucunda, Avrupa’daki ergenler arasında alkol ve tütünün en yaygın madde bağımlılığı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte, literatürden elde edilen bulgular, tütün bağımlılığının diğer maddelere kıyasla daha erken yaşlarda başladığını göstermektedir. Yaşla birlikte tütün kullanımının arttığı ve ayrıca 17-18 yaş aralığında en yüksek seviyeye ulaştığı, yine incelenen kaynaklar temelinde ortaya konmuştur. Literatür taramasının ardından ulaşılan bir diğer sonuç ise esrar kullanımına başlama yaş ortalamasının 13 civarı olduğudur. Ergenlerin esrar kullanımını etkileyen faktörler aile geçmişi, ekonomik kaynaklar, akran grupları vb. olarak belirtilmiştir. Akran baskısı  ve esrar tüketen arkadaşlara sahip olmanın bağımlılık olasılığını artırdığı dikkat çekmektedir.

3. Davranışsal ve Dijital Bağımlılıklar 

   Bağımlılık kapsamında literatürden hareketle incelenen bir diğer konu ise ergenlerin interneti problemli kullanımlarıdır. Problemli internet kullanımının analiz edildiği çalışmalar incelendiğinde, ergenler arasında internet bağımlılığının %21’e ulaştığı ve bağımlılık davranışlarının azalmasında ebeveyn kontrolünün kritik bir rol üstlendiği görülmektedir. Bununla birlikte, kumar bağımlılığına dikkat çeken çalışmalar da mevcuttur; bu çalışmalar, kumar oynama motivasyonunun stres yönetimi, sosyalleşme ve olumlu duyguların peşinde koşma faktörlerinden kaynaklandığını belirtmektedir. Bunun yanı sıra bazı çalışmalarda, oyun bağımlılığının küresel yaygınlığının %3,5 olduğu aktarılmaktadır. Akıllı telefon bağımlılığı yüksek olan ergenlerde, psikolojik sorunların daha şiddetli olduğu da incelenen çalışmalar sonucunda ulaşılan bir diğer sonuç olmuştur.

Sonuç

Çalışma, ergenlerde madde bağımlılığı ve kötüye kullanımının başlaması konusunu farklı kaynaklardan derlenen bulgularla incelemiştir. Bu sistematik derleme, ergenler arasındaki yaygın madde ve dijital bağımlılıkları inceleyerek riskli davranışları azaltmayı hedefleyen önleme ve müdahale çalışmalarına temel oluşturacak kapsamlı ve güncel veriler sunmuştur. Sonuçta, biyolojik, psikolojik, sosyal ve kültürel boyutları kapsayan eğitim ve akran temelli müdahalelerin, ergenlerin riskli davranışlarını azaltmada ve sağlıklı davranışları teşvik etmede etkili olabileceğini vurgulanmıştır. 

Kaynak: Simón Márquez, M. del M., Fernández Gea, S., Molero Jurado, M. del M., Molina Moreno, P., & Pérez-Fuentes, M. del C. (2025). Addictions and risk behaviors in adolescence: A systematic review and qualitative analysis. Frontiers in Psychology, 16, 1646746. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2025.1646746