Çocukların Dijital Aktivitelerini Korumada Ebeveyn Uygulamaları Üzerine Dijital Güvenlik Müdahalelerinin Etkisi

Bu çalışmanın temel konusu, ebeveynlerin çocuklarını dijital ortamlarda koruyabilmeleri ve dijital güvenlik müdahalelerinin bu süreçteki rolüdür. Bu çalışmada mevcut literatür, dijital güvenlik müdahalelerinin ebeveynlerin bilgi ve becerileri ile çocuklarının dijital alanlardaki denetimleri üzerindeki etkisini yeterince değerlendirmemesi bakımından eleştirilmiştir. Söz konusu eksiklik, bu sistematik incelemenin gerçekleştirilmesini gerekli kılmıştır. Dolayısıyla bu çalışma hem literatürdeki boşluğu doldurmayı hem de karar vericileri bilgilendirmeyi amaçlamaktadır.  

Amaç

Bu makalenin amacı, dijital güvenlik müdahalelerinin, çocukların dijital aktivitelerini korumaya yönelik ebeveyn uygulamaları üzerindeki etkinliğini değerlendirmektir. Bu amaç doğrultusunda ele alınan araştırma soruları şu şekildedir: 

1. Dijital güvenlik müdahalelerinin, ebeveynlerin dijital güvenlik okuryazarlığı ile bilgi ve becerileri üzerindeki etkisi nedir?
2. Ebeveyn dijital güvenlik müdahalelerinin, çocukların dijital güvenliği üzerindeki etkinliği nedir?

Yöntem

• Metodoloji

Bu çalışma, Joanna Briggs Enstitüsü (JBI) sistematik inceleme metodolojisine uygun olarak yürütülmüştür. İncelenen çalışmalar, randomize kontrollü çalışmalar (RCT) ve yarı deneysel çalışmalar olmak üzere iki gruptan seçilmiştir. Randomize kontrollü çalışmalar için 13, yarı deneysel çalışmalar için ise 7 değerlendirme sorusu kullanılmıştır. 

• Veri Toplama

Bu inceleme için yedi veri tabanında (MEDLINE, CINAHL Ultimate, PsycINFO, Web of Science, The Allied and Complementary Medicine Database, ProQuest Central ve IEEE Xplore) kapsamlı bir tarama gerçekleştirilmiştir. İncelemeye; 2012 ile 2024 yılları arasında İngilizce yayımlanmış, ebeveynleri veya birincil bakım verenleri (0-17 yaş arası çocuklardan sorumlu) katılımcı olarak içeren, ebeveynlerin dijital güvenlik bilgi ve becerilerini artırmayı amaçlayan ve müdahaleleri raporlayan hakemli 11 makale dâhil edilmiştir. Bu makalelerin temelini oluşturan çalışmalar, Türkiye, İran, ABD, Tayland, Belçika, Kanada, Malezya ve Tayvan’da yürütülmüştür. Örneklemin büyüklüğü ise 28 ile 360 ebeveyn-çocuk ikilisi arasında değişmiştir. 

• Veri Sentezi

Bu çalışmada, meta analiz ve anlatı sentezi kullanılmıştır. Çocukların ekran süresi sonucu için meta analiz yürütülmüştür ve bu analize 8 çalışmadan elde edilen veriler dâhil edilmiştir. Diğer sonuçlar (örneğin ebeveyn farkındalığı, tutumları) için ise anlatı sentezi yapılmıştır.

Bulgular

İncelenen 11 çalışmanın odaklandığı müdahale alanları açısından dağılımı incelendiğinde, çalışmaların %45,4’ünün ekran süresi yönetimine, %27,3’ünün siber zorbalığın önlenmesine ve %27,3’ünün dijital oyunlarla ilgili ebeveynlik uygulamalarına odaklandığı görülmüştür. Randomize kontrollü (6) ve yarı deneysel (5) çalışmaların incelenmesinden elde edilen bulgular şu şekilde özetlenebilir: 

1. Dijital Güvenlik Müdahalelerinin Çocukların Ekran Süresi Üzerindeki Etkisi

Yarı deneysel çalışmalar (3 çalışma, 151 katılımcı) büyük etki ve yüksek heterojenlik gösterirken RCT’ler (5 çalışma, 1.091 katılımcı) daha küçük ancak anlamlı bir etki ve yüksek heterojenlik sergilemiş; iki çalışma türü arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır (Q = 0,55, P = 0,46).

2. Dijital Güvenlik Müdahaleleri ile Ebeveynlerin Dijital Güvenlik Bilgisi ve Becerileri Arasındaki İlişki 

Dijital güvenlik müdahaleleri sonucunda, ebeveynlerin dijital güvenlik bilgi ve becerilerinin geliştiği tespit edilmiştir. Altı çalışmanın incelenmesi sonucunda anlamlı ilişkiler gösteren bazı bulgular şunlardır: 

• Siber zorbalıkla ilgili sonuçlara göre ebeveyn farkındalığında ve iletişimde anlamlı etkiler kaydedilmiştir.
• Ekran süresi yönetimine ilişkin müdahaleler, ebeveynlerin tutumlarında istatistiksel olarak anlamlı bir iyileşme sağlamıştır.

3. Dijital Güvenlik Müdahaleleri ile Ebeveyn Davranışları Arasındaki İlişki 

Çalışmalardan elde edilen bulgulara göre müdahaleler, ebeveyn davranışlarını değiştirme noktasında farklı sonuçlar göstermektedir:

• Müdahalelerin, ebeveynlerin çocukları için ekran süresini anında azaltma davranışları ve ebeveynlerin 3 aylık takipte kendi ekran kullanım süreleri üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisi saptanmıştır.
• Müdahalelerin, siber zorbalık olayları ve mağduriyeti, televizyon ve oyunla ilgili ebeveynlik uygulamaları (kurallar, modelleme) gibi diğer davranışlar üzerinde anlamlı bir etkisi saptanmamıştır. 

Sonuç

İncelenen çalışmalar sonucunda, dijital güvenlik müdahalelerine katılan ebeveynlerin, dijital güvenlik bilgi ve becerilerinin arttığı ve çocuklarını korumaya yönelik stratejiler kullanma niyetleri de dâhil olmak üzere yetkinliklerinde olumlu değişimler olduğu görülmüştür. Bununla birlikte, ebeveynlerin ve çocukların ekran sürelerinde dijital güvenlik müdahaleleri sonrası azalma gözlemlenmiştir. Bu çalışma, dijital güvenlik müdahalelerinin ebeveynlerin çocuklarını koruma uygulamalarına etkisini değerlendiren ilk sistematik inceleme olarak önem taşımaktadır. 

Kaynak: Zgambo, M., Anyango, E., Arabiat, D. H., Ngune, I., Mörelius, E., Zhang, M., & Whitehead, L. C. (2025). Effect of digital safety interventions on parental practices in safeguarding children’s digital activities: Systematic review and meta-analysis. JMIR Pediatrics and Parenting, 8, e70745. https://doi.org/10.2196/70745