GPT’nin kara kutusunu açarken, dil erozyonu ve kültürel asimilasyon riskleriyle yüzleşiyoruz. Dil modelleri geleceği şekillendirirken, gizli tehditleri de beraberinde mi getiriyor?

2024 yılının en çok konuşulan konularından biri ChatGPT gibi büyük dil modelleri oldu. Bu alandaki tartışma genel olarak iki ana eksende ilerliyor. Bir yanda, bu modelleri sadece bir “token tahmin modeli” olarak görenler, yani kaba kuvvetle sadece bir sonraki kelimeyi tahmin eden yazılımlar olarak tanımlayanlar bulunuyor. Diğer yanda ise, bu modellerin insanın düşünce alışkanlıklarını tamamen değiştirebilecek devrim niteliğinde bir icat olduğunu savunanlar yer alıyor. Bu tartışmaların ortasında kalan milyonlarca kullanıcı ise bu dil modellerinin kabiliyetlerini anlamaya çalışıyor.

Akademik çalışmalar, farklı düşünme stillerini dil modellerine öğrettiğimizde başarı oranının arttığını gösteriyor. Bu modeller bazen matematiksel bir sorunun çözümünde, bazen sosyal medya diyaloglarında, bazen ise insan gibi davranma süreçlerinde test ediliyor.

Dil Modellerinin Çeşitliliği ve Rekabeti

Hali hazırda 90’ın üzerinde dil modeli bulunuyor ve bu modellerin düellolarının yapıldığı platformlar dahi oluşturulmuş durumda. Bu düelloların sonuçları, dil modellerinin yeteneklerini ve potansiyellerini göstermenin yanı sıra, bu modellerin eğitim verilerinin önemini de vurguluyor.

Aşağıdaki görselde yer alan, Meta’nın geliştirdiği LLaMA dil modeli, eğitim setini herkese açarak dil erozyonunu en net şekilde gözlemleyebileceğimiz bir örnek sunuyor. Bu model, eğitim verilerinin büyük çoğunluğunun İngilizce olduğunu ve bu durumun dil modellerinin nasıl bir dil ve kültür baskısı yaratabileceğini açıkça gösteriyor. Bu örnek, İngilizce'nin dil modellerinde ne kadar baskın olduğunu görmemizi sağlarken, dil erozyonunun potansiyel etkilerini de ortaya koyuyor.

Dil modelleri, genellikle İngilizce düşünüp bunu diğer dillere çeviriyor. Örneğin, “bir toplantı yapalım” yerine “bir toplantı ayarlayalım” şeklinde bir metni önerebiliyor. Benzer şekilde, “bununla ilgili daha sonra seni ararım” yerine “sana daha sonra dönerim” diyerek yine İngilizce düşünüp Türkçeye çeviriyor.

Milyonlarca kullanıcı bu dil modellerini kullandığında, aslında zamanla o dil modelinin ana eğitim dilinde düşünmeye başlıyor. Bu durum, gözle görülmeyen bir dil erozyonunu beraberinde getiriyor. Bu dil erozyonu, yalnızca bireysel düzeyde değil, aynı zamanda kültürel ve toplumsal düzeyde de ciddi etkiler yaratabilir.

Potansiyel Tehlikeler ve Senaryolar

Bu tür etkiler, dil modellerinin gelecekte dilimize ve düşünce tarzımıza nasıl etki edeceği konusunda önemli soruları gündeme getiriyor. Bu modeller, doğru kullanıldığında büyük avantajlar sağlayabilirken, yanlış yönlendirilmesi durumunda kültürel ve dilsel erozyon riskini de beraberinde getirebilir.

Örneğin öğrencilerin dil modeliyle etkileşime geçerek İngilizce öğrenmeye çalışması, yaygın İngilizce deyim ve kalıplarını öğrenmelerine yardımcı olabilir. Ancak, öğrenci bu ifadeleri kendi diline çevirmeye çalıştığında, doğrudan çevrilmesi zor olan veya kendi kültürüne yabancı olan ifadeleri benimseyebilir. Bu durum, öğrencinin dil öğreniminde bir yanlılığa yol açabilir. Örneğin, İngilizce’de sık kullanılan bir deyim, Türkçe’de karşılığı olmayan bir ifadeye denk gelebilir ve bu da öğrencinin yanlış anlamalar yaşamasına neden olabilir. Bu tür yanlışlıklar, dil öğrenim sürecinde dikkat edilmesi gereken önemli konular olarak karşımıza çıkıyor.

Kültürel etkileşim ve asimilasyon ise başka bir önemli boyut. Bir kullanıcı, dil modeliyle etkileşimde bulunarak belirli konular hakkında bilgi edinmeye çalıştığında, modelin eğitim verilerindeki kültürel ve ideolojik ögeleri de yansıttığını fark etmeyebilir. Kullanıcı, dil modelinin sunduğu bilgileri benimserken, farkında olmadan bu kültürel normlara uyum sağlayabilir. Bu süreç, kullanıcının kendi kültürel değerlerinden uzaklaşmasına ve dil modelinin eğitim aldığı kültürel normlara daha fazla uyum sağlamasına yol açabilir. Bu durum, kültürel asimilasyon ve kimlik kaybı riskini beraberinde getirebilir.

Dil modelinin yanlı önerileri ise kullanıcıların bilgiye erişiminde tarafsızlığın kaybolmasına neden olabilir. Bir dil modeli, belirli bir konuda bilgi sağlarken, eğitildiği verilerdeki yaygın görüşleri yansıtabilir. Örneğin, İngilizce eğitim verilerinde belirli politik görüşlerin veya ideolojilerin baskın olması durumunda, dil modeli bu görüşleri kullanıcıya önerir. Kullanıcı, dil modelinin yanlı önerileriyle karşılaştığında, kendi görüşlerini ve düşüncelerini bu doğrultuda şekillendirebilir. Bu durum, bilgiye erişimde tarafsızlığın kaybolmasına ve kullanıcıların belirli bir ideolojik çerçeveye yönlendirilmesine neden olabilir.

Özetle, dil modellerinin kullanımı sırasında ortaya çıkabilecek yanlılıklar ve kültürel asimilasyon riskleri, kullanıcıların dil öğrenimi ve bilgi edinme süreçlerinde dikkat etmeleri gereken önemli unsurlardır. Bu tür etkilerin farkında olarak, dil modellerini daha bilinçli ve eleştirel bir şekilde kullanmak, kullanıcıların bu teknolojilerden en iyi şekilde yararlanmalarını sağlayacaktır.

Peki Şimdi ?

Dil modellerinin eğitildikleri ana dilin düşünce ve konuşma alışkanlıklarımıza olan etkileri, dikkatle incelenmesi gereken bir konu. Kültürel homojenleşme, dil ve düşünce yoksunluğu gibi riskler göz ardı edilmemelidir. Bu konu Türkiye’nin ulusal güvenlik çıkarları açısından da özellikle ele alınmalıdır.

Türkçe dil modellerinin gelişimi ve iyileştirilmesi, birçok alanda atılacak stratejik adımlarla mümkün olabilir. Kamu web sitelerinin, akademik yayınların, geliştiricilere yönelik desteklerin ve eğitim programlarının bu sürece nasıl katkı sağlayabileceğine dair bir değerlendirme yapmak, dil modellerinin kalitesini ve doğruluğunu artırmada önemli rol oynar.

İlk olarak, kamu web sitelerinin dil modellerini besleyebilecek nitelikte içerik sunması gereklidir. Bu sitelerde yer alan metinlerin, doğal dil işleme algoritmalarına uygun ve anlaşılır bir dilde yazılması sağlanmalıdır. Türkçeye özgü veri setleri ile beslenen dil modelleri, bu sayede daha doğru ve kültürel olarak uygun sonuçlar üretebilir. Kamu web sitelerinin içeriklerinin bu şekilde optimize edilmesi, dil modellerinin performansını ve doğruluğunu önemli ölçüde artırarak, kullanıcıların bu teknolojilerden daha fazla verim almasını sağlar.

Bunun yanında, Türkçe akademik yayınların dijital platformlarda erişilebilir hale getirilmesi, dil modellerinin Türkçe dilinde daha zengin bir veri kümesine sahip olmasını sağlayacaktır. Akademik makalelerin çıktılarında, dil modellerinin beslenmesine uygun verilerin eklenmesi de oldukça önemlidir. Akademik içeriklerin, dil modelleri tarafından hızla öğrenilebilecek nitelikte düzenlenmesi, modellerin bilgi tabanını genişleterek daha doğru ve kapsamlı sonuçlar üretmelerini mümkün kılar. Türkçe akademik yayınların bu şekilde düzenlenmesi, dil modellerinin kültürel ve dilbilimsel zenginliğini artırarak, daha kapsamlı ve doğru analizler yapabilmelerine olanak tanır.

Yerli dil modellerinin geliştirilmesi için çeşitli destek programlarının oluşturulması da büyük önem taşır. Hükümet ve özel sektör, doğal dil işleme ve yapay zeka alanında çalışan geliştiricilere maddi ve teknik destek sağlamalıdır. Bu tür destekler, Türkçe’ye özgü dil modellerinin gelişimini teşvik eder ve yerli dil modellerinin küresel rekabette daha etkin olmasını sağlar. Geliştiricilere sağlanacak bu destek, dil modellerinin sürekli iyileştirilmesi ve yenilikçi çözümler üretilmesi için bir teşvik unsuru olacaktır.

Son olarak, dil modellerinin ve doğal dil işleme tekniklerinin nasıl çalıştığını anlatan eğitim programlarının oluşturulması büyük önem taşır. Bu programlar, hem öğrencileri hem de yetişkinleri bilgilendirerek, dil modellerinin bilinçli ve doğru kullanımını teşvik eder. Eğitim programlarının yaygınlaştırılması, toplum genelinde yapay zeka ve dil modellerine olan farkındalığı artırır. Ayrıca, bu programlar sayesinde bireyler, dil modellerini daha etkili kullanmayı öğrenir ve bu teknolojilerin potansiyelinden en iyi şekilde yararlanabilirler. Eğitim yoluyla sağlanacak bu bilgi birikimi, dil modellerinin daha geniş bir kitle tarafından doğru ve verimli bir şekilde kullanılmasını sağlar.

Türkçe dil modellerinin gelişimi, kamu web sitelerinin içerik kalitesinden akademik yayınların erişilebilirliğine, geliştiricilere yönelik desteklerden eğitim programlarına kadar birçok farklı alanda atılacak adımlarla mümkün olacaktır. Bu stratejik adımların her biri, Türkçe’ye özgü dil modellerinin kalitesini artırarak, bu modellerin daha doğru ve kültürel olarak uygun sonuçlar üretmesini sağlayacaktır.

Önümüzde yepyeni bir yolculuk var; bu yolculukta hem fırsatlar hem de tehlikeler bizleri bekliyor. Dil modelleri ve yapay zekâ teknolojileri, düşünme ve konuşma biçimlerimizi yeniden şekillendirme potansiyeline sahip. Bu nedenle, doğru adımları atmak ve Türkçe’mizi koruyarak geliştirmek için şimdi harekete geçme zamanı. Kültürel ve dilsel zenginliklerimizi korurken, teknolojinin sunduğu avantajlardan en iyi şekilde yararlanmak için stratejilerimizi belirlemeliyiz. Kaçırılmaması gereken bir tren var ve bu trene doğru bir şekilde binmek, geleceğimizi şekillendirmek adına büyük önem taşıyor. Doğru konumlanmak, Türkçemizi ve kültürel kimliğimizi koruyarak, teknolojinin getirdiği bu fırsatlardan en verimli şekilde faydalanmak için tam zamanı.

*Buğra Ayan, yüksek lisansını Gazi Üniversitesi’nde yapay zeka üzerine tamamlamış olup, doktorasına yine aynı üniversitede büyük dil modelleri ve blok zincir üzerine devam etmektedir. Teknoloji üzerine çeşitli sivil toplum kuruluşlarının kuruluşunda ve yönetiminde bulunmuştur. Hacı Bayram Veli Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi’nde internet teknolojileri üzerine dersler vermektedir. İnternet teknolojileri üzerine yayınlanmış 14 kitabı bulunmaktadır.